مقدمه

پیمان مودت عربستان سعودی با جمهوری ایتالیا در سال ۱۹۳۲ م. به امضاء رسید .پس از گذشت نزدیک به دو دهه(۱۹۵۱م.)، این کشور دفتر نمایندگی خود را در ایتالیا دایر نمود و هفت سال بعد(۱۹۵ م.) سفارتخانه عربستان سعودی درشهر رم افتتاح شد[۱]. این سفارتخانه، علاوه بر مدیریت دوکنسولگری درشهرهای رم و میلان؛ مدرسه سعودی شاه عبدالعزیز در شهر رم ودفاتر نظامی و اقتصادی خود، بر فعالیت دفتر فرهنگی عربستان نیز نظارت دارد[۲].

دفتر فرهنگی سفارت سعودی در ایتالیا

   دفتر فرهنگی سفارت عربستان سعودی در ایتالیا[۳] در ساختمان جداگانه­ای از سفارت این کشور مستقر است و زیر نظر یک رایزن فرهنگی اداره می‌شود. بخش فرهنگی سفارت عربستان با استقلال عمل نسبی، نماینده رسمی وزارت آموزش این کشور و مسئول برقراری ارتباط این وزاتخانه با وزارتخانه‌های میراث و فعالیت‌های فرهنگی[۴]و آموزش دانشگاه و تحقیقات[۵] کشور ایتالیا است. علاوه براین، در جایگاه یک نمایندگی منطقه ­ای همکاری‌های فرهنگی - آموزشی با کشورهای یونان و مالت را نیز پیگیری می‌کند[۶].

عرب زبان بودن پایگاه اطلاع رسانی این دفتر و پیش بینی نکردن نسخه ایتالیایی برای محتوای آن به وضوح گویای آن است که حیطۀ فعالیت این دفتر، به عنوان نمایندۀ وزارت آموزش عربستان سعودی، پیشبرد اهداف این وزارتخانه در ایتالیا و پیگیری همکاری‌ با دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی ایتالیا؛ یا اطلاع رسانی و ارائۀ خدمات مشاوره ­ای به دانشجویان سعودی شاغل به تحصیل در ایتالیا می ­باشد.

در این پایگاه علاوه بر معرفی وزارت ­آموزش، ساختار آموزشی، و دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی عربستان سعودی، بخش­ هایی نیز به معرفی کشور ایتالیا، وزارت آموزش این کشور، و دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی و تحقیقاتی آن اختصاص یافته و شرایط ادامه تحصیل در ایتالیا همراه با اطلاعات تکمیلی دربارۀ شرایط زندگی در این کشور به بازدیدکنندگان ارائه شده است[۷].

در پایگاه اطلاع رسانی دفتر فرهنگی عربستان سعودی امکان فعال­ سازی حساب کاربری دانشجویان برون مرزی عربستان در وزارت آموزش این کشور و نیز امکان بارگیری کارافزاری با عنوان «سفیر دانشجو»[۸] روی تلفن همراه پیش بینی شده است تا ضمن برقراری ارتباط داخلی میان این جمعیت دانشجویی؛ ارتباط مستقیم میان آنها و دفتر فرهنگی و وزارت آموزش فراهم شود و به دانشجویان خدمات مشاوره نیز ارائه گردد[۹].

همان گونه که گفته شد، زبان پایگاه اینترنتی اطلاع­رسانی دفتر فرهنگی سفارت عربستان سعودی در ایتالیا عربی و جامعۀ مخاطب آن شهروندان این کشوراست. علاوه براین، یک جایزه ۳۰۰۰ یورویی به شش دانش­نامۀ برگزیدۀ  مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا تعلق می گیرد که درباره مسایل و موضوعات کشورهای خلیج فارس و عربستان سعودی تدوین شده باشند. در صورتی که این دانشنامه­ها به زبانی غیر از عربی نوشته شوند، به زبان عربی برگردان و در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب رونمایی می‌شوند.[۱۰]

مطابق گزارش آژانس ملی گردشگری ایتالیا، در سال ۲۰۱۴ میلادی تعداد ۲۲.۳ میلیون نفر از جمعیت ۳۰.۴ میلیون نفری عربستان، به خارج از کشور سفر کرده­اند. از این تعداد ۲۲.۳ هزار نفر ایتالیا را به عنوان مقصد سفر برگزیده و ۲% ایشان(حدود ۴۴۶ نفر) با روادید تحصیلی وارد ایتالیا شده ­اند. این آمار در سال ۲۰۱۵ میلادی به بیش از ۳% افزایش یافته است. به عبارت دیگر، از ۲۹ هزار روادید صادرشده برای شهروندان عربستانی در کنسولگری ایتالیا در شهر جده؛ ۸۷۰ روادید تحصیلی بوده است[۱۱].

بررسی ساختار و عملکرد سفارت عربستان سعودی در ایتالیا منجر به شکل­ گیری این پیش­ فرض می­ شود که دیپلماسی فرهنگی این کشور در ایتالیا، از طریق دفتر فرهنگی سفارت عربستان در حال اجراست. اما، جایگاه این دفتر به عنوان نمایندۀ وزارت آموزش سعودی(تحت نظارت سفارت)، که جامعۀ آماری داخلی محدودی را پوشش می­ دهد و دامنۀ فعالیت محدود آن نظیر هماهنگی برای حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب ایتالیا و یا برگزاری کارگاه‌های خوشنویسی[۱۲]، موجب می­شود دو فرضیه دربارۀ عملکرد بخش فرهنگی سفارت عربستان مطرح شود. یکی از این فرضیه­ها محدود بودن دیپلماسی فرهنگی عربستان سعودی در ایتالیا به همین دامنه و دیگری اجرای دیپلماسی این کشور از مجاری دیگر است (نظیر انجمن ایتالیایی – سعودی[۱۳] فعال در مؤسسه ملی تجارت خارجی ایتالیا[۱۴]، همکاری سفارت عربستان سعودی در ایتالیا با کمیسیون گردشگری و آثار باستانی وزارت فرهنگ و ارتباطات این کشور (به ریاست شاهزاده سلطان بن سلمان) و حتی فرضیۀ فعالیت فرهنگی با مدیریت متمرکز و تصدی­گری سفارت عربستان)

دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا

دیپلماسی فرهنگی عربستان سعودی تابعی از فرهنگ این کشور است که ریشه در ساختار حاکمیتی بسته مبتنی بر اشرافیت موروثی دارد و تفکر مدیریتی آن نیز تمامیت­ خواه[۱۵]؛ تمرکزگرا؛ و تصدی­ گراست. این ساختار مدیریتی، بر پایۀ بستر تاریخی - فرهنگی عربستان (به عنوان خاستگاه دین اسلام) و قرارگرفتن شهر مقدس و قبله مسلمانان در آن شکل گرفته است. همچنین جایگاه مشابه زبانی-قومی این کشور در میان عرب زبانان و عرب تباران؛ شبکه‌هایی­ را در جغرافیای راهبردی فعال می‌سازد که گفتمان رسمی عربستان که همان قرائت سلفی و وهابی از اسلام است را در قلمرو آن پیش می­‌برد.

   احتمالاً، سفارت عربستان سعودی در ایتالیا؛ مرکز تصدی تمامیت دیپلماسی فرهنگی عربستان در این کشور است. انتشار ۲۳ مجلد انگلیسی[۱۶]؛ ۵۰ نوا - نما[۱۷]؛ و ۹ مجموعه عکس[۱۸] با محتوای معرفی عربستان سعودی و فرهنگ و تمدن آن، روی پایگاه رسمی اطلاع‌رسانی اینترنتی سفارت؛ و ۹ دفتر فرهنگی سفارت این کشور؛ می‌تواند نشانۀ معناداری در این زمینه باشد.

با توجه به این که سنت اسلامی با خوانش سعودی آن، مرجع این دیپلماسی است و افزایش شمار مسلمانان در ایتالیا نیز با افتتاح سفارتخانه سعودی در این کشور هم زمان شده است؛ بررسی تطبیقی این دو عامل شِمای اولیۀ دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا را ترسیم می نماید.

گام نخست: از افزایش شمار مهاجرین مسلمان تا افتتاح مرکز فرهنگی و مسجد بزرگ شهر رم

      در سال‌های آغازین دهۀ ۶۰ قرن بیستم میلادی شمار قابل توجهی از دانشجویان کشورهای اسلامی (نظیر سوریه، اردن و فلسطین) جهت ادامه تحصیل به ایتالیا عزیمت نمودند. این دانشجویان به واسطۀ موقعیت تحصیلی و فرهنگی شان، مبلغان خوبی برای اسلام در ایتالیا محسوب می‌شدند. افزایش تعداد آنها از یک سو و حمایت مردان مسلمانی که به عنوان نیروی کار وارد ایتالیا می‌شدند، از سوی دیگر، به گسترش اسلام در این کشور دامن زد. در این روند، برخی از دیپلمات‌های کشورهای اسلامی، نظیر دیپلمات‌های سعودی در ایتالیا، نقش فعالی را ایفا نمودند[۱۹].

در سال‌های آغازین دهه ۷۰ میلادی ایتالیا شاهد ورود جمع زیادی از مهاجران مسلمان از کشورهای شمال آفریقا، به ویژه مراکش بود. آخرین موج ورود مسلمانان به ایتالیا در سال‌های آغازین دهۀ ۹۰ روی داد که طی آن تعداد درخور توجهی از مسلمانان آلبانیایی، تونسی، سنگالی، مصری، پاکستانی، بنگلادشی و..  به ایتالیا وارد شدند[۲۰].

با افزایش شمار مسلمانان در ایتالیا مراکز، مؤسسات و سازمان‌های اسلامی نیز فعالیت خود را در این کشور آغاز کردند و هریک وظیفۀ انسجام این جمعیت اسلامی مهاجر را بر مبنای روایت خویش از اسلام پی­ گرفتند. در این زمان بود که روایت وهابی و سلفی نیز در رقابت با روایت‌های کلانی نظیر اخوان المسلمین و اسلام اخوت ترکیه در زمرۀ روایت‌های پیشرو جای گرفت[۲۱].

در سال ۱۹۶۲ میلادی اتحادیۀ جهان اسلام[۲۲]؛ به عنوان یک اتحادیۀ غیردولتی اسلامی، با حمایت عربستان سعودی و همکاری ۲۲ کشور اسلامی دیگر در شهر مکه تأسیس شد. هدف از تأسیس این اتحادیه دفاع از اسلام و گسترش جریان اسلام گرایی در قالب حمایت و تجهیز اجتماعات اسلامی در کشورهای مختلف بود. شاخۀ ایتالیایی آن پس از یک وقفۀ تأمل برانگیز ۳۵ ساله (۴ سال قبل از وقایع ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ ) و پیش از باب شدن فعالیت مراکز اسلامی اروپایی در حوزۀ آموزش، پرهیز از افراط­ گرایی و خشونت نسبت به مهاجران مسلمان و ترویج همزیستی مسالمت­ آمیز پیروان ادیان، فعالیت خود را از سال ۱۹۹۷ میلادی با هدف مخالفت با تروریسم و خشونت و گسترش گفتمان بینادینی آغاز کرد[۲۳].

این وقفه ناشی از در جریان بودن ساز و کار دیگری بود. در سال ۱۹۶۶ میلادی یعنی هشت سال پس از گشایش سفارتخانه دائمی عربستان سعودی در ایتالیا و تنها ۴ سال پس از تأسیس اتحادیه جهان اسلام، مرکز اسلامی فرهنگی ایتالیا[۲۴] با هدف ارائۀ کمک‌های فرهنگی و اجتماعی به مسلمانان مقیم این کشور در شهر رم آغاز به فعالیت نمود[۲۵].

در سال ۱۹۷۳ میلادی(۷سال پس از آغاز فعالیت)، این مرکز با پیگیری دیپلماسی فرهنگی هدف گذاری شده، به توصیۀ شورای سفرای عربی و اسلامی آکرودیته در ایتالیا و واتیکان، به ویژه با حمایت پادشاه عربستان، طرح بنای یک مسجد و مجتمع فرهنگی را با بودجه ۳۰ میلیون دلاری عربستان و برخی از دیگر کشورهای عربی آغاز کرد. این پروژه در سال ۱۹۹۵ میلادی به مرحله بهره­ برداری رسید[۲۶].

این مرکز با سرمایه­ گذاری ۲۳ کشور اسلامی فعالیت می‌کند. مطابق اساس نامه اصلاح شده، نمایندگان سفارتخانه‌های کشورهای اسلامی حامی و بنیان­گذار مرکز به عنوان اعضای شورای مدیریتی معرفی شدند و سفیر عربستان در ایتالیا ریاست شورای مدیریتی را بر عهده دارد[۲۷].

اهمیت راهبردی ریاست دائمی سفیر عربستان بر شورای مدیریتی این مرکز از آن رو است که در میان حدود ۹۰۰ مرکز و موسسۀ اسلامی در ایتالیا این مرکز نخستین در نوع خود است که به عنوان یک نهاد مذهبی از سوی رییس جمهور وقت ایتالیا در سال ۱۹۷۴ میلادی به رسمیت شناخته شده است. حضور «جورجو ناپولیتانو»[۲۸]، رییس جمهور اسبق ایتالیا، در این مرکز و امضاء تفاهم نامه همکاری با دولت این کشور در سال ۲۰۱۲ میلادی جایگاه این مرکز و مسجد را تحکیم بخشیده است[۲۹].

از سال ۲۰۰۵ میلادی، وزارت کشور ایتالیا شورای اسلامی ایتالیا را در این وزارت‌خانه تأسیس نمود. در بدو تأسیس، اعضای این شورا بیشتر از میان شخصیت‌های دانشگاهی متخصص در حوزه جهان اسلام و جوامع عربی انتخاب شدند. هدف آنها تدوین درخواست‌های مسلمانان ایتالیا و ارتقاء این جامعه در حدود قانون اساسی ایتالیا بود به گونه­ ای که بتوان آن را حسب مقتضیات جامعه میزبان، اسلام ایتالیایی نامید. مطابق اساسنامه، این شورا ۱۶ عضو داشت که نیمی از آن‌ها را مسلمانانی با ملیت ایتالیایی (ایتالیایی‌الاصل یا دارای تابعیت ایتالیا) تشکیل می‌دهند و نیم دیگر اعضاء از میان نمایندگان مؤسسات و سازمان‌های اسلامی پرمخاطب‌تر ایتالیا، نظیر مرکز اسلامی فرهنگی ایتالیا انتخاب می‌شوند. این شورا پس از یک دوره کمون، مجدداً از سال ۲۰۱۲ میلادی فعال شده است و حداقل یک یا دو جلسه سالانۀ آن با حضور وزیر کشور ایتالیا برگزار می‌گردد[۳۰].

به­تازگی و درپی موج نوین اسلام هراسی ناشی از فعالیت‌های داعش در خاورمیانه و حملات تروریستی منسوب به آن در اروپا، مرکز اسلامی فرهنگی ایتالیا یادداشت تفاهمی را با وزارت کشور به امضاء رساند که هدف از آن سامان­ بخشی به تعاملات دولت و مسلمانان این کشور بود. پس از عقد این تفاهم نامه، مرکز اسلامی ایتالیا تحولات بنیادینی را پذیرا شد[۳۱].

در سال‌های اخیر، در باب ریاست بلاعزل سفرای عربستان سعودی در ایتالیا بر این مرکز اختلافاتی میان نمایندگان کشورهای اسلامی عضو شورای مدیریتی به وقوع پیوسته که دامنه آن به وزارت کشور ایتالیا نیز گسترش یافته است. در تاریخ ۱۷ اکتبر ۲۰۱۷ میلادی، مرکز فرهنگی اسلامی ایتالیا در مجمع عمومی خود هفت مسلمان شهروند ایتالیا را به عنوان اعضای شورای اداری برگزید. آنها از میان خود، «خالد شوقی»[۳۲]؛ نمایندۀ‌ مسلمان مجلس نمایندگان ایتالیا از حزب دموکرات را به عنوان مدیر این شورا منصوب نمودند و «عبدا... رضوان» را نیز در مقام دبیرکل مرکز ابقاء کردند[۳۳].

شوقی در تاریخ ۱۵ دسامبر ۲۰۱۵، هم­زمان با اوج­گیری حملات تروریستی در اروپا، مصاحبه­ای با روزنامۀ «ایل لیبرو»[۳۴] ایتالیا انجام داد و بر ضرورت تربیت و به­ کارگماردن ائمۀ جماعت شناسنامه­ دار در ایتالیا تأکید نمود. وی از حکومت‌های خودکامه و افراط­ گرایی اسلامی نیز انتقاد کرد. این انتقادات در جنگ قدرت بر سر مدیریت مسجد بزرگ رم ریشه داشت، زیرا از دیرباز میان حامیان مالی آن، به ویژه عربستان سعودی و مراکش، رقابت در جریان بود .

در واقع، جنگ قدرت، برسر جایگاه مرکز فرهنگی اسلامی ایتالیا، به عنوان نمایندۀ رسمی مسلمانان مهاجر این کشور و «جمعیت مذهبی اسلامی ایتالیا»[۳۵] به عنوان نمایندۀ مسلمانان ایتالیایی و ایتالیایی الاصل جریان دارد؛ زیرا این دو نهاد دو ستون اصلی شورای اسلام ایتالیایی در وزارت کشور محسوب می‌شوند. در واقع، جنگ قدرت نشان دهندۀ این واقعیت است که شهروندان مسلمان مهاجر یا ایتالیایی الاصل، ۳% کل آراء همه پرسی‌های سراسری در این کشور را در اختیار دارند و این رقم رو به افزایش است[۳۶].

همکاری و کمک «دومنیکو لوکا مارکو مینّیتی»[۳۷] ، وزیر وقت کشور ایتالیا، در حمایت از انتصاب شوقی (در مقام یک شخصیت سیاسی هم حزب) به مدیریت مسجد بزرگ شهر رم به این دلیل بود که وی سودای مدیریت این آراء را در سر داشت. شوقی در پاسخ به این حمایت دولتی، در نخستین اظهارات پس از انتخاب به سمت جدید، بیان داشت که به مسجد رم، «واقعیتی ایتالیایی» خواهد بخشید؛ و «مسجد دولت‌ها» را به «مسجد جامعۀ مسلمانان ایتالیا» ارتقاء خواهد داد. وی قول داد با «کیفیت ایتالیایی بخشیدن» به مرکز اسلامی فرهنگی ایتالیا، آن را از «جمود و انزوا» رهایی خواهد بخشید.

خالد شوقی تا زمان نگارش این گزارش، همچنان مدیر شورای اداری مرکز فرهنگی اسلامی ایتالیا است. وی وعدۀ به کار گماردن یک امام جماعت شناسنامه­ دار را با انتصاب «صلاح رمضان السیدی» از دانشگاه الازهر مصر به امامت جماعت مسجد بزرگ شهر رم تحقق بخشید. اما با سقوط­ دولت تحت حاکمیت هم­ حزبی‌های شوقی، چندی است که جایگاه وی در مرکز به حضوری تشریفاتی تنزّل یافته است. در حال حاضر، این دیپلماسی فرهنگی سعودی است که نبض ۳% کل آراء همه پرسی‌های سراسری ایتالیا، یعنی آراء شهروندان مسلمان مهاجر یا ایتالیایی الاصل را دردست دارد.

گام دوم: مدیریت و تجارت حج

        در سال ۲۰۱۷ میلادی، ایتالیا با ۶۰.۶ میلیون نفر جمعیت، پذیرای حدود ۵.۸ میلیون نفر مهاجر خارجی بوده است. حدود ۱.۷ میلیون نفر از این مهاجران مسلمان بوده ­اند[۳۸]. مطابق آمارهای اخیر[۳۹] باید به این رقم، آمار ۹۰۰ هزار مسلمان مهاجر یا ایتالیایی الاصل دارای شهروندی ایتالیا را نیز بیفزاییم که در کنار مسلمانان گروه نخست جمعیت ۲.۶ میلیون نفری مسلمانان ایتالیا را تشکیل می‌دهند[۴۰]. این جمعیت در دیپلماسی فرهنگی سعودی کارکرد دوگانه ­ای دارد. از یک سو، کمیتی برابر ۳% کل آراء همه­ پرسی‌های سراسری کشور ایتالیا است و امکان جهت­ بخشی به این آرا توسط سفیر عربستان وجود دارد، زیرا وی مدیریت شورای مدیریتی مرکز اسلامی فرهنگی ایتالیا را برعهده دارد و نقشی مشابه را نیز در شورای اسلام ایتالیایی وزارت کشور ایفا می­ نماید. این امر به سعودی‌ها قدرتی راهبردی می‌بخشد که می­ توانند بر سر آن با احزاب ایتالیایی و وزارت کشور وارد معامله شوند.

از سوی دیگر، فراسوی این ارزش تبادلی، این کمیت به عنوان بازاری بالقوه در تجارت فرهنگی از نوع گردشگری زیارتی، دارای ارزشی مستقیم است و مهاجرین مسلمانی که با خروج از زاد بوم، از فرهنگ مرجع­شان فاصله گرفته­ اند را در مدار حج گرد هم آورده و از ناحیه این مرکزیت، شبکۀ مناسبات جغرافیای راهبردی را بر مبنای دیپلماسی فرهنگی خود تقویت می‌کند. 

با هدف فعال­ سازی بخش بیشتری از این شبکه، علاوه بر سفارتخانه در شهر رم و دو کنسولگری در شهرهای رم و میلان، مرکز صدور روادید پادشاهی عربستان سعودی[۴۱]؛ دفاتری در شهرهای رم، میلان و بولونیا نیز دارد که فعالیت دفتر بولونیا بر صدور روادیدهای سفر زیارتی حج در ایتالیا متمرکز است[۴۲].

همچنین هماهنگی سفرهای زیارتی حج در ایتالیا، از طریق ۱۴ آژانس مسافرتی مورد تایید سفارت سعودی در شهرهای میلان، برشا[۴۳]، ورونا[۴۴]، پراتو[۴۵]، ریمینی[۴۶]، فلورانس و رم نیز انجام می‌شود که ۸ واحد آن‌ها، پیگیری اخذ روادید حج تمتع و ۶ واحد باقی مانده، پیگیری اخذ روادید حج عمره را برعهده دارند[۴۷].

گام سوم: میان پرده یک دیپلماسی فرهنگی متعارف

   سعودی‌ها در اکتبر سال ۲۰۱۳ میلادی، به مناسبت ۸۰ سال روابط دیپلماتیک با ایتالیا، مجموعه برنامه‌های فرهنگی شامل جشنوارۀ حرکات موزون، نمایشگاه صنایع دستی، نقاشی، خالکوبی و... را در میدان مردم[۴۸] شهر رم اجرا کردند. آنها همچنین،گردهمایی پنج روزۀ هم­اندیشی دربارۀ روابط دوجانبه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی عربستان و ایتالیا را در «ویلا مادام»[۴۹] همین شهر همراه با نمایشگاهی مشتمل بر ۱۵۰ قطعه از آثار باستانی موزۀ ملی ریاض با عنوان «پیش به سوی کشف عربستان سعودی: سرزمین گفتمان و فرهنگ»، در عمارت «ویتوریانو»[۵۰] شهر رم برگزار نمودند؛ نمایشگاهی که در سال ۲۰۱۴ نیز بار دیگر، در شهر "لچه[۵۱]" برگزار شد[۵۲].

از رهگذر انعقاد قرارداد همکاری‌های علمی، فناوری، باستان­شناسی و گردشگری در رخداد پیش گفته، باب نوینی از همکاری‌ها در قالب انتقال تجربه در فعالیت‌های موزه‌ای، مرمت، حفاظت میراث فرهنگی و باستانی و کاوش‌های دُمَهّ الجندل گشوده شد. علاوه بر آن، برگزاری همایش‌های فرهنگی دفتر فرهنگی سعودی در دانشگاه‌های "ساپینزا[۵۳]" و "روما ۳"[۵۴] شهر رم در حوزه‌های کمک‌های انسان‌‎دوستانه، آموزش عالی، جامعه علمی، هنر و ادبیات عربستان سعودی که نخستین نمونه‌ها در نوع خود بود، از خواست سعودی‌ها به گسترش فعالیت و همکاری‌های فرهنگی با ایتالیا نشان داشت[۵۵].

این رخداد پیش درآمد فعالیتی بود که در جریان آن ۷۲ سفر متقابل هیأت‌های عالی­رتبۀ سعودی و ایتالیایی از سال ۱۹۳۲ تا ۲۰۱۵ میلادی با ۲۳% رشد؛ از آن تاریخ تاکنون، ۲۲ بار تکرار[۵۶]؛ و متناظر با آن، رقم ۶.۷ میلیارد یورو تبادلات تجاری عربستان و ایتالیا در سال ۲۰۱۵ میلادی در فاصله زمانی سال‌های ۲۰۱۷ – ۲۰۱۶ با ۹% رشد، به رقم ۷.۴ میلیارد یورو افزایش یافت؛ و با استمرار این روند، ایتالیا در جایگاه سومین شریک تجاری اروپایی و نهمین شریک تجاری جهانی عربستان در سال ۲۰۱۸ میلادی جای گرفت[۵۷].

با به قدرت رسیدن «ملک سلمان» در سال ۲۰۱۵ میلادی عربستان سعودی گسترش و ارتقاء مناسبات فرهنگی با ایتالیا را توسط ولیعهد سعودی پیگیری و سند چشم اندازی را نیز برای آن تدوین نمود.

سند چشم انداز ۲۰۳۰ م. دیپلماسی فرهنگی سعودی 

    در سند چشم ­انداز عربستان سعودی برای سال ۲۰۳۰ میلادی ۱۳ رکن پیش بینی شده است. نخستین آن «جامعه سرزنده» نام دارد که بر آن است تا سال ۲۰۳۰ میلادی تعداد آثار ثبت شده عربستان در فهرست جهانی یونسکو را افزایش دهد، شمار حجاج عمره را از ۸ میلیون فعلی به ۳۰ میلیون نفر برساند، برای افزایش هزینه‌های فرهنگی شهروندان از ۲.۹% به ۶% درآمد ایشان زمینه­ سازی کند، آمار شهروندان سعودی که حداقل یک­بار در هفته ورزش می‌کنند را از ۱۳% به ۴۰% ارتقا بخشد، حداقل ۳ شهر عربستان سعودی را در میان ۱۰۰ شهر برتر جهان جای دهد، سرمایۀ اجتماعی عربستان را از رتبۀ ۲۶ جهانی به رتبۀ ۱۰ ارتقا دهد؛ و در نهایت امید به زندگی شهروندان را از میانگین ۷۶ سال به ۸۰ سال افزایش دهد. در رکن دوم این سند با عنوان «اقتصاد شکوفا» نیز افزایش مشارکت زنان عربستان از ۲۲% فعلی به ۳۰% پیش بینی شده است[۵۸].

[۵۹].

مطابق اهداف چشم انداز این سند، وزارت گردشگری و میراث ملی سعودی باید تلاش کند تا سال ۲۰۳۰ میلادی «شهر مدینه» علاوه بر یک قطب گردشگری زیارتی، به یک قطب گردشگری تفریحی تبدیل شود، شمار زبان‌های ارائۀ اطلاعات و خدمات به حجاج و گردشگران زیارتی و ... افزایش یابد، با بهره‌گیری از امکانات جزایر عربستان، گردشگری تفریحی به ویژه برای خانواده‌ها در این جزایر توسعه یابد، سایت‌های تاریخی برای بازدید گردشگران آماده‌ شود و شمار ۷۵ سایت باستانی آماده بازدید فعلی به ۱۵۵ سایت افزایش یابد. با آماده‌سازی مشابه، شمار موزه‌ها از ۱۵۵ واحد به ۲۴۱ واحد، مراکز صنایع دستی از ۲ واحد به ۱۷ واحد و در نهایت، شمار سایت‌های وارد شده در فهرست جهانی یونسکو از ۴ به ۱۰ و سایت‌های معماری نیز از ۱۰ به ۲۸ افزایش داده شوند[۶۰].

 برنامه پنج ساله ۲۰۲۰ – ۲۰۱۵ م. دیپلماسی فرهنگی سعودی

   برای اجرای اهداف چشم ­انداز سند پیش­ گفته، سه برنامۀ توسعۀ ملی پنج ساله پیش­ بینی شده است که بودجۀ دولتی نخستین برنامه آن(۲۰ – ۲۰۱۵ م.)[۶۱] برابر با ۲۶۸،۴۱۰،۵۵۹،۰۰۰ ریال سعودی است. مبلغ ۳،۳۳۶،۰۰۰،۰۰۰ ریال سعودی از این رقم به برگزاری حج و توسعۀ زیرساخت‌های آن اختصاص یافته است. این رقم برای افزایش شمار حجاج تمتع از ۱.۵ به ۲.۵ میلیون و افزایش شمار حجاج عمره از ۶ به ۱۵ میلیون صرف خواهد شد. سهم توسعۀ گردشگری و حفظ ­و مرمت میراث باستانی عربستان از بودجه دولتی ۱۰،۴۸۳،۹۸۵،۰۰۰ ریال سعودی است. این بودجه برای طرح‌های صنایع دستی، برنامۀ «عربستان مقصد گردشگری اسلامی» ، توسعه دو مسجد(سایت باستانی العلا در مدینه و العقیر)، طرح‌های توسعه گردشگری جزیره فرسان، توسعه گردشگری جریزه الرأس الابیض و بازار عکاظ مکه صرف خواهد شد[۶۲].

در سند چشم انداز ۲۰۳۰ و برنامه توسعۀ ملی ۲۰۲۰-۲۰۱۵ سعودی­ ها برای تأمین هزینه‌ها و اجرایی نمودن اهداف چشم­ انداز جذب سرمایه­ گذاران خارجی، سرمایه­ گذاران بخش خصوصی و مشارکت‌های بین‌المللی را نیز پیش­ بینی کرده ­اند[۶۳]. این برنامه­ ها در حیطۀ دیپلماسی فرهنگی با ایتالیا در قالب هم‌اندیشی، تبادل تجربه و انعقاد قراردادهای همکاری فرهنگی پیش بینی شده است. مجموعۀ برنامه‌های فرهنگی ۸۰ سال روابط دیپلماتیک عربستان و ایتالیا نیز در زمرۀ همین برنامه­ ها است.

گام چهارم – از اختلال در روند بهبود بخشیدن به تصویر بین‌المللی سعودی تا دیپلماسی فرهنگی اجرای تک برنامه‌های فاخر

    در سال ۲۰۱۵ میلادی، مسئولان نمایشگاه بین‌المللی کتاب شهر تورین ایتالیا[۶۴] از حضور سعودی‌ها به عنوان مهمان افتخاری این نمایشگاه در سال ۲۰۱۶ خبر دادند. این دعوت نمادی از پذیرش فرهنگی سعودی‌ها در جامعه بین‌الملل بود. این پذیرش به دلیل تلاش­ های این کشور در ارائه چهرۀ تحول یافته، اصلاح طلب و نوین از خود روی داد. اما، پس از اعلام حکم اعدام «علی محمد باقر النمر»، جوان دگراندیش عربستانی، که در زمان دستگیری هنوز به سن قانونی نرسیده بود، فرماندار تورین از ضرورت بازنگری در این دعوت خبر داد و آن را واکنش شفاف و محکم به نقض­ حقوق ­بشر در عربستان سعودی نامید. سفارت عربستان سعودی‌ در ایتالیا نیز در پاسخ به این اقدام نامۀ سرگشاده‌ای را منتشر کرد که در بخش‌هایی از آن آمده بود:«دخالت در امور داخلی دیگر کشورها عرف نیست و ما آن را برنمی‌تابیم[۶۵]».

 در ماه نوامبر سال ۲۰۱۷ میلادی، خرید گران قیمت­ ترین نقاشی جهان در حراجی "کریستی"[۶۶] نیویورک با عنوان «منجی جهان[۶۷]» اثر «لئوناردو داوینچی[۶۸]» با قیمت نهایی ۴۵۰ میلیون دلار توسط ولیعهد سعودی وخبر نمایش قریب الوقوع آن در موزۀ « لوور[۶۹]» ابوظبی که خود در ماه نوامبر سال ۲۰۱۷ افتتاح شده بود، سر فصل اخبار هنری جهان بود. این خبر می‌توانست القاءکنندۀ هنردوستی ولیعهد عربستان باشد[۷۰] اما، انتشار خبر قتل «جمال­خاشقچی» روزنامه‌نگار منتقد و در تبعید عربستانی و مغز متفکر جناح مخالف این کشور، در کنسولگری عربستان در استانبول و قرار گرفتن ولیعهد سعودی در مظان اتهام آمریت آن در ماه اکتبر سال ۲۰۱۸ نشان داد که تصویر بین‌المللی پادشاهی سعودی به آن آسانی‌ که در دیپلماسی فرهنگی سعودی‌ها پنداشته شده بود بهبود بخشیدنی نیست.

نمایش­ گردان این صحنه اداره ­کل سرگرمی عربستان سعودی بود که در سال ۲۰۱۶ میلادی تأسیس شد و مدیریت آن برعهدۀ «ترکی آل شیخ» است. این اداره در کنار بهره‌گیری رسانه‌ای از سفرهای تبلیغاتی پرشمار فوق ستاره‌های عمدتاً آمریکایی به عربستان سعودی[۷۱]، میزبانی مسابقات جهانی گلف، چند جام معتبر بین‌المللی تنیس و مسابقات بین‌المللی اتومبیل رانی فرمول یک در عربستان، و در نهایت برگزاری کنسرت «ماریا کری» خوانندۀ موسیقی پاپ آمریکایی،[۷۲] را در شامگاه ۳۱ ژانویه ۲۰۱۹ در شهرک تجاری ملک عبدالله در ۱۰۰ کیلومتری شهر مکه ترتیب داد[۷۳].

ایتالیایی‌ها سهم خود را در آراستن صحنۀ نمایش سعودی در ماه ژانویه سال ۲۰۱۹ میلادی با برگزاری بازی نهایی جام قهرمانان این کشور در شهر جده و توافق بر سر تکرار این میزبانی در بازی نهایی جام قهرمانان آتی ایفاء کردند.[۷۴] نماد فرهنگ ایتالیایی، یعنی نمایش «اپرا»[۷۵] ، نیز با حضور«آندره آ بوچلی»[۷۶]، خوانندۀ شهیر ایتالیایی، در چهارم فوریه سال ۲۰۱۹ درسایت باستان شناسی العلا برگزار شد. این مکان در فهرست میراث جهانی یونسکو جای دارد و اجرای اپرای ایتالیایی در جشنواره زمستانی طنطوره(دسامبر ۲۰۱۸– فوریه ۲۰۱۹ م.) در کنار موسیقی­دان شهیر دیگری نظیر «یانی»[۷۷]، رهبر ارکستر یونانی و «لنگ لنگ»[۷۸]، نوازندۀ چینی پیانو گام دیگری بود که برای ارائۀ تصویر مثبت از پادشاهی سعودی با مشارکت ایتالیایی­ ها برداشته شد؛ نمایشی که در آن«بوچلی» هنگام اجرای اپرای ایتالیایی سربند عربی به سر داشت و به سهم خود برای سعودی‌ها سنگ تمام گذاشت[۷۹].

گام پنجم : خرید خدمات فرهنگی

    برای ارزیابی میزان موفقیت و باورپذیری عمومی این نمایش و ارزیابی نقش آن در بهبود تصویر پادشاهی سعودی کافی است به حجم انتقادات داخلی و مخالفت دولتمردان ایتالیایی از واگذاری میزبانی جام قهرمان فوتبال به کشوری اشاره کنیم که قانون منع حضور زنان در ورزشگاه‌های فوتبال را تصویب و اجرانموده است.البته صدور نخستین مجوز حضور زنان عربستان در ورزشگاه ها باعث شد میزبانی عربستان برای این مسابقات قطعی گردد[۸۰].

 برآورد میزان باورپذیری نمایش فاخر سعودی‌ها با هزینه‌های هنگفت آن در حوزه واکاوی این نوشتار نیست. تنها به این نکته اشاره می­ کنیم که دیپلماسی فرهنگی این کشور حتی در اذهان عمومی ایتالیایی‌هایِ تطمیع شده فرصتی برای خودنمایی و موفقیت نداشته است .

حتی به فرض باورپذیری و موفقیت نسبی این راهبرد، ساختار آن هنوز به سطح درک متقابل و مشارکت هم افزایانه ارتقاء نیافته است.

 پیش نرفتن دیپلماسی فرهنگی سعودی‌ها؛ معنایی استعاری ندارد. نگاهی گذرا به برگزاری جمیع نمایش‌های فاخر سعودی‌ها جهت تحقق دیپلماسی فرهنگی بهبود تصویر پادشاهی سعودی نشان می­دهد دیپلماسی عربستان از مرزهای جغرافیایی‌ این کشور فراتر نرفته است. درواقع آنان سودای جایگزینی واقعیت خود با تصویری ایده آل را درسر می پرورانند.

وقتی از مرزهای جغرافیایی این جایگزینی متزلزل صحبت می­ کنیم، همچنان تصویر سفیر این کشور در پشت پرده به ذهن متبادر می شود که مدیریت شورای مرکز فرهنگی و اسلامی و مسجد بزرگ شهر رم را بر عهده دارد و به دنبال آن کنترل و اثرگذاری بر تعداد قابل توجهی از ۳% آراء شهروندان مسلمان نیز در دست اوست. سفارت این کشور، حج و تجارت در بازار ۲.۶ میلیون نفری ایتالیا را در انحصار خود گرفته است؛ اما، دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا همچنان معلق و بدون موفقیت است.

  یکی از نمونه‌های برجسته توفیق نداشتن دیپلماسی فرهنگی عربستان سعودی پیشنهاد همکاری ۵ ساله وزارت فرهنگ این کشور به سالن اپرای «لااسکالا»[۸۱] شهر میلان است. در جریان این توافق، مسؤلان سالن اپرا متعهد شدند در ازای دریافت ۱۵ میلیون یورو مساعدت مالی از وزارت فرهنگ عربستان یک کرسی در هیأت مدیره این سالن را به وزیر فرهنگ سعودی واگذار نمایند. انتشار خبر این توافق با انتقاد گسترده گروه‌های فعال حقوق بشر در ایتالیا مواجه شد. در پی مخالفت وزیر کشور وقت ایتالیا با این توافق، شهردار میلان(که خود یکی از اعضاء هیأت مدیره این سالن است) مدعی گردید سعودی‌ها بدون رضایت مسؤلان سالن یادشده مبلغ ۵ میلیون یورو به یکی از حساب‌های بانکی سالن لااسکالا واریز نموده‌اند و مسؤلان سالن پس از اطلاع مبلغ سه میلیون یورو از آن را تاکنون عودت داده اند[۸۲].

عودت مساعدت مالی سعودی‌ها؛ که با هدف بهبود تصویر بین‌المللی­ شان انجام گرفت؛ گواه روشنی بر شکست دیپلماسی فرهنگی این کشور برای بهبود تصویر بین‌المللی پادشاهی سعودی است.

حتی به فرض کارایی روش شناختی دیپلماسی فرهنگی بهبود تصویر بین‌المللی، بدون شک، تطمیع مالی و صرف هزینه‌های هنگفت ابزاری نسبی‌ است؛ چرا که به فرض کارایی در خصوص تطمیع شدگان، با توجه به ممکن نبودن تطمیع همگان، همواره تطمیع نشدگانی وجود خواهند خواهد داشت که موضع انتقادی اتخاذ نمایند و صرف هزینه‌های هنگفت نیز، اگرچه می‌تواند خرید خدمات فرهنگی را تسهیل نماید؛ اما الزاما به مشارکت فرهنگی منجر نخواهد شد.

و در نهایت، به فرض این که در جریان بهبود تصویر سعودی در ایتالیا، اذهان عمومی این کشور، رخدادهای فرهنگی فاخر را بیش­تر یا به انداره تصویر مخدوش چهرۀ پادشاهی سعودی به خاطر سپرده باشند، در عمل، پس از خاتمه این نمایش‌ها، در صورت بی بنیاد یافتن آن، از تعامل با آن پرهیز نموده و سرابی که سعودی‌ها گاهی با مشارکت خود ایتالیایی‌ها در میان صحاری خویش به نمایش درآورده ­اند را از پیش چشم پس می‌زنند.

این امر، این پرسش را به ذهن متبادر می‌سازد که آیا دیپلماسی فرهنگی سعودی چنان خام است که انتظار دارد با خرید خدمات فرهنگی از یک کشور، تصویری غیر واقعی از خود تولید نماید؛ تصویری که دست اندرکاران پشت صحنه تولید نیز آن را باور نمایند؟ یا ایتالیا جامعۀ هدف این دیپلماسی نیست و دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا، رایزنی جهت خرید خدمات فرهنگی‌ برای ایجاد تصاویر باورپذیر در جوامع هدف دیگری است؟

در پاسخ به این پرسش باید گفت حتی به فرض این که ایتالیا از ابتدا در میان جوامع هدف دیپلماسی فرهنگی سعودی جای داشته است، استمرار روند فروش خدمات فرهنگی ایتالیایی‌ها به این دیپلماسی (نظیر واگذاری میزبانی بازی نهایی دور آتی جام قهرمانان ایتالیا)، این جامعه را از جوامع هدف دیپلماسی سعودی خارج خواهد کرد و این امر، به همان میزان که ضامن استمرار فروش این خدمات است، مانع ارتقاء سطح آن به گفتمان و تعامل فرهنگی نیز خواهد بود.

ره یافت‌های واکاوی ساختار دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا

۱- فعالیت فرهنگی برون مرزی سعودی‌ها در ایتالیا، فاقد دیپلماسی نیست؛ اما این دیپلماسی فرهنگی وحدت رویکرد ،ساختار و ثبات روش ­شناختی ندارد. علی رغم وجود پیوستگی تاریخی، در این دیپلماسی نشانه­ هایی از گسست‌های درونی، تغییر رویکرد؛ جایگزینی ساختار و موازی کاری مشاهده می­ شود. 

۲- گسست‌های درونی دیپلماسی فرهنگی سعودی بسیار بیش ازتوان این دیپلماسی درمواجه با بحران و رفع آن است. این امر حکایت از ساختارهایی فاقد کارایی کنش و استقلال دارد.

۳- گسست ساختاری و کارکرد واکنش­ گرای دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا، در نبود وحدت کنش، امکان کثرتی از واکنش‌ها را فراهم می‌آورد که در رابطه با مدیریت مرکز فرهنگی و مسجد بزرگ شهر رم، و حج و تجارت آن به شکل توازی ساختاری و در شرایط اختلال در دیپلماسی فرهنگی متعارف با راهبرد اجرای تک برنامه­ های فاخر از طریق خرید خدمات فرهنگی پیش می­ رود.

۴- ساختار گسیخته دیپلماسی فرهنگی سعودی با کارکردهای واکنش­ گرا، به همان اندازه که در بهره برداری از امکانات موجود(مانند مدیریت مرکز فرهنگی و مسجد بزرگ شهر رم و تجارت حج) بهره ­ور بوده اند، در بهره­ گیری از دیپلماسی فرهنگی متعارف ناموفق عمل کرده است و بواسطۀ اتخاذ راهبرد بهره­ گیری از رخدادهای فرهنگی فاخر(باخرید خدمات فرهنگی) پرهزینه و غیراقتصادی بوده­ اند.

۵- گسیختگی ساختاری و واکنش­ گرایی دیپلماسی فرهنگی سعودی در ایتالیا موجب شده است دیپلماسی عربستان سعودی؛ به جای پیمودن گام به گام فاصله مبداء و مقصد از پیش تعیین شده؛ تنها به یک گام معلق بسنده کند.

۶- پای ثابت دیپلماسی فرهنگی سعودی در این گام معلق، در سفارت سعودی، با مدیریت فرهنگی تمامیت خواه و تمرکز تصدی گرایش قرار دارد که خود نمایندۀ وزارتخانه و حاکمیتی با همین ساختار است که به نحوی دوگانه، از فرط ثبات قدم، بی حرکت می­ باشد. این ساز و کار، دیپلماسی فرهنگی سعودی را به دایره ­ای محدود نموده که مدت‌هاست به تناوب گاه شمار دینی، در روندی تکراری بر قدمگاه‌های مرکز فرهنگی و مسجد بزرگ شهر رم یا نمایندگی‌ها و آژانس‌های صدور روادید حج نهاده می­ شود و به تازگی در رویدادهای غیردینی، مانند پرداخت هزینه استادیوم محل برگزاری بازی نهایی جام قهرمانان ایتالیا در جده یا سایت باستان شناسی العلا محل برگزاری جشنواره زمستانی طنطوره نیز مشارکت می­ نماید. اما با این حال،  اگر در تئاتر "اسکالا" یا نمایشگاه بین­ المللی کتاب تورین پا بر زمین گذارد، قلم خواهد شد.

۷- دیپلماسی فرهنگی عربستان با چشم­ انداز آرمانی، یعنی گفتمان و تعامل فرهنگی با هدف ارتقاء درک متقابل فاصله زیادی دارد. این دیپلماسی به دلیل این که خود مرکزگراست، از بنا نمودن مرکز فرهنگی، مسجد و عبادتگاه، مدیریت سفر زیارتی به مقصد خود، و حتی در تلاشی نوین، بهبود تصویر پادشاهی خود و فاخر نمایی فراتر نمی‌رود و توان هم ­افزایی و مشارکت ندارد. این نوع از دیپلماسی به جای ایفای نقشی مشارکتی در گفتمان و تعامل فرهنگی، مانند یک مصرف کننده صرف با خرید آثار و خدمات فرهنگی هویت تعاملی می­ یابد. از این رو، از تعامل‌های غیرنمایشی و نیازمند کنش مؤثر نظیر مشارکت در یک سالن اپرا یا حضور به عنوان مهمان ویژه در نمایشگاه کتاب پس زده می‌شود.

در نهایت می­ توان گفت: دیپلماسی فرهنگی عربستان سعودی در ایتالیا غیرتخصصی، تمامیت خواه، تمرکز – تصدی گرا، با ساختاری گسیخته و موازی است که به دلیل خود مرکزگرایی و دیگر کاستی‌ها، آرمان سند چشم انداز خویش را بهبود تصویر خود قرار داده است. این نوع دیپلماسی از افق آرمانی ارتقا درک متقابل فاصله زیادی دارد و تلاش می­ کند با خرید خدمات فرهنگی، تفاخر و خودنمایی کند. ملاک ارزیابی یک دیپلماسی فرهنگی متعارف کنش­ گرایی فرهنگی است. دیپلماسی عربستان سعودی، بیرون از این عرصه بیشتر با بخت و اقبال، نه توانایی‌، سنجیده می‌شود. این دیپلماسی فرهنگی به همان میزان که در تأمین هزینه ساخت مسجد بزرگ شهر رم و مدیریت آن؛ یا قرار گرفتن در جایگاه مقصد سفر زیارتی حج خوش اقبال بوده، در افشای بدرفتاری سیاسی فرهنگ بنیاد خود بداقبال بوده است. با ادامه این روند، دیپلماسی عربستان به جای پردازش داده‌ها و ارزیابی دقیق ورودی و خروجی در یک فرهنگ ساختارمند باید همچنان منفعل بماند تا شاید روزی مانند بسیاری از دیگر دیپلماسی‌های فرهنگی مشابه بیاموزد که به جای بهبود تصویر خود باید به بهبود خود، در تعامل و گفتمان از مجرای ارتقاء درک متقابل مبادرت ورزد.